Radziwiłł Albrycht Władysław h. Trąby (1589–1636), kasztelan trocki, potem wileński, ordynat nieświeski. Ur. 16 VI w Nieświeżu był drugim synem Mikołaja Krzysztofa, zwanego Sierotką (zob.), i Elżbiety Eufemii z Wiśniowieckich, bratem Jana Jerzego (zob.), Zygmunta Karola (zob.) i Aleksandra Ludwika (zob.).
Edukację rozpoczął R. pod kierunkiem jezuitów w Nieświeżu. Kontynuował ją, wraz z braćmi, starszym Janem Jerzym i młodszym Krzysztofem Mikołajem w kolegium jezuickim w Braniewie (1599–1601), a następnie w styczniu 1604 wyruszył wraz z nimi przez Poznań, Wrocław, Pragę i Ratyzbonę do Augsburga. Ponad dwa lata kształcił się w tamtejszym kolegium jezuickim. Główną jednak rolę w jego studiach odgrywały zajęcia prowadzone przez prywatnych nauczycieli. Ich program obejmował wykłady z filozofii, prawa rzymskiego oraz matematyki, naukę języka niemieckiego, grę na lutni i szermierkę. Uczestniczył w krótkich wycieczkach po okolicach Augsburga, był w Monachium i w Ingolsztacie. W połowie 1606 r. R. udał się wraz z braćmi do Włoch. Po pobycie w Mediolanie od września 1606 do maja 1607 kontynuował w towarzystwie starszego brata Jana Jerzego zwiedzanie Italii i wraz z nim powrócił w lipcu 1607 na Litwę.
W sierpniu 1609 R. wyruszył na czele wystawionego przez ojca pocztu, złożonego z chorągwi husarskiej i kozackiej (razem ok. 300 koni) oraz roty pieszej do obozu hetmana w. lit. Jana Karola Chodkiewicza pod Rygę. Brał następnie udział w działaniach armii lit. przeciwko Szwedom na terenie Inflant. W kampanii 1609 r. był w akcji odblokowania Parnawy oblężonej przez gen. Fryderyka J. Mansfelda, a potem uczestniczył w oblężeniu Dynemuntu. Do obozu hetmana lit., strzegącego bezpieczeństwa Inflant, wyprawiał się R. również w latach następnych. W kwietniu 1611 wraz z prywatnym pocztem brał udział w nieudanym ataku Chodkiewicza na Monaster Pieczerski położony w pobliżu Pskowa. Jesienią t. r. uczestniczył w wyprawie Chodkiewicza do Moskwy w celu wsparcia garnizonu polskiego na Kremlu. W r. n. stawił się on bezpośrednio do boku Zygmunta III podążającego ze spóźnioną odsieczą dla oblężonych w Moskwie wojsk polskich. Udział w wyprawie 1612 r. definitywnie zakończył okres żołnierski w życiu R-a, mimo że w następnych latach pod rozkazami Chodkiewicza znajdowała się jego chorągiew. Po powrocie z niej został obrany na sejmiku nowogródzkim posłem na sejm zwycz. 1613 r. Rozpoczął także służbę na dworze królewskim. Poprzednie zasługi rycerskie oraz pobyt w otoczeniu dworskim przyniosły R-owi ok. 1614 r. urząd star. ryskiego. Na sejmie 1615 r. wraz z pisarzem ziemskim nowogródzkim Janem Protasowiczem reprezentował sejmik nowogródzki. W l. n. przedmiotem troski R-a był katastrofalny stan zamku ryskiego. W r. 1616 w liście do sejmiku lidzkiego prosił, aby szlachta domagała się w instrukcji poselskiej od sejmu przywrócenia mu funkcji militarnej. W r. n., w związku ze wzrostem zagrożenia szwedzkiego w Inflantach, o potrzebie «opatrzenia» zamku w Rydze informował króla, a także porozumiewał się w tej sprawie z hetmanem polnym lit. Krzysztofem Radziwiłłem. Zabiegi R-a pozostały jednak bez rezultatu. Osobiste kłopoty majątkowe skłoniły go do wyzbycia się star. ryskiego w końcu 1619 r., bądź w początku 1620 r.
Wskutek działu z braćmi przeprowadzonego 6 III 1616 (po śmierci ojca) R. objął w posiadanie wyznaczone na jego część dobra, mianowicie Szydłowiec w Małopolsce (woj. sandomierskie), a na terenie W. Ks. Lit. Czarnawczyce (woj. brzeskie lit.) oraz Korelicze i Łachwę (woj. nowogródzkie). W t. r. rozpoczął on również zabiegi o rękę panny Plemięckiej. Podróż w tym celu do Torunia zakończyła się niepowodzeniem, gdyż planom małżeńskim R-a nie sprzyjał ojczym kandydatki na żonę, star. starogardzki Maciej Niemojewski. Wobec tego powrócił R. do wcześniejszych projektów matrymonialnych, forsowanych jeszcze przez «Sierotkę» i w r. 1618 poślubił w Wilnie młodziutką Annę Sapieżankę, córkę kanclerza lit. Lwa Sapiehy. Małżeństwo to przyniosło mu w r. n. przywilej królewski na dzierżawę szereszowską (woj. brzeskie lit.), należącą przedtem do teścia. Zapewne również dzięki poparciu wpływowego teścia R. uzyskał w r. 1620 nominację na stolnika lit., a w r. 1622 został przesunięty na krajczego lit. Mimo iż po śmierci starszego brata Jana Jerzego otrzymał on 8 III 1626 przywilej na kaszt. trocką nadal nie przejawiał większego zainteresowania działalnością publiczną. Przysięgę senatorską złożył dopiero 15 X 1632 podczas swej pierwszej bytności na obradach senatu. Bezkrólewie po śmierci Zygmunta III Wazy było momentem wyraźnego uaktywnienia się R-a. Brał on udział w obradach sejmiku przedelekcyjnego w Brześciu Lit. Wraz z obecnymi tam senatorami lit. wyznania rzymskokatolickiego podpisał 11 VIII 1632 protestację bpa łuckiego Achacego Grochowskiego przeciwko postanowieniom konfederacji uchwalonej na sejmie konwokacyjnym. Mimo wyraźnie religijnej motywacji tego aktu R. nie unikał współpracy ze swym krewnym z linii birżańskiej, hetmanem polnym Krzysztofem. Pozytywnie ustosunkował się do propozycji współdziałania z przywódcą dysydentów lit., który apelował przed elekcją do poczucia solidarności rodowej Radziwiłłów: «abyś mi tego dopomóc raczył, żebyśmy zgodni z sobą na tej przyszłej elekcyjej wszystko mówili, rozumieli, czynili». Na sejm elekcyjny do Warszawy R. przybył 10 X 1632. Wybór Władysława IV podpisał razem z woj. trockim. Następnie uczestniczył w katedrze Św. Jana w ceremonii zaprzysiężenia paktów konwentów przez nowo obranego króla. Dn. 4 II 1633 był obecny na pogrzebie Zygmunta III i królowej Konstancji w Krakowie. W trakcie uroczystości pogrzebowych niósł on berło zmarłego monarchy. Następnie brał udział w sejmie koronacyjnym Władysława IV.
R. cieszył się większymi względami Władysława IV niż starego króla. Dn. 9 VII 1633 po Januszu Tyszkiewiczu, przesuniętym na woj. wileńskie, otrzymał urząd woj. trockiego. Ponieważ nominacja Tyszkiewicza została cofnięta na skutek zabiegów hetmana polnego K. Radziwiłła, starającego się o godność woj. wileńskiego dla siebie, R. uzyskał po nim 23 VII t. r. kaszt. wileńską. Jednocześnie w związku z wojną smoleńską powstał projekt oddania R-owi hetmaństwa polnego lit., zapewne po awansie birżańskiego krewniaka Krzysztofa na hetmaństwo wielkie. Do realizacji pomysłu nie doszło, zresztą sam R. stanowczo odmówił przyjęcia buławy polnej. Nie wziął on także udziału w toczącej się wojnie o Smoleńsk. W początku lutego 1634 uczestniczył R. w obradach sejmiku gromnicznego w Brześciu Lit., na którym obierano jednocześnie posłów na konwokację W. Ks. Lit. do Wilna. Podczas sejmu zwycz. 1635 r. wyznaczono go na senatora-rezydenta przy królu. Uczestniczył także w obradach sejmu nadzwycz. 1635 r. W wygłoszonym 3 XII wotum przeciwstawił się projektowi małżeństwa Władysława IV z Elżbietą, córką elektora Palatynatu Fryderyka V, ze względu na jej kalwińskie wyznanie.
Wiele uwagi poświęcał R. sprawom majątkowym, bowiem po bezpotomnej śmierci najstarszego z braci Jana Jerzego stał się jednym z bogatszych magnatów lit. W wyniku ugody z młodszymi braćmi zawartej 3 VII 1626 przejął on ordynację nieświeską i dobra mirskie (woj. nowogródzkie) oraz kamienicę Gasztołdowską w Wilnie. Z pierwszego udziału zatrzymał w swych rękach Szydłowiec i Czarnawczyce, a w zamian za to zobowiązał się spłacić wszystkie długi zmarłego brata oraz przekazać młodszym dobra Łachwę i Korelicze. Ponadto w r. 1622 kupił za 14 500 zł od Jarosza Niemczynowskiego niewielką majętność Bluwienicze (woj. brzeskie lit.). Do znacznego powiększenia stanu posiadania R-a przyczyniło się zawarte w r. 1628 drugie małżeństwo z Anną Zofią Zenowiczówną dziedziczką dóbr Głębokie (Hłubokie), Smorgonie, Porpliszcze, Połony i Postawy (pow. oszmiański), Bielicy (pow. orszański), Woronia (woj. połockie) oraz Prusowicz (woj. mińskie). Z majątków posagowych R. zastawił 14 XII 1628 Głębokie i Porpliszcze za 60 tys. zł jednemu z opiekunów swej żony i zarazem mężowi jej ciotki, kaszt. żmudzkiemu Aleksandrowi Słuszce. Problemy związane ze skwitowaniem opieki nad żoną oraz objęciem dóbr po Zenowiczach doprowadziły do przewlekłego konfliktu między R-em a Słuszkami, ciągnącego się od r. 1629. Mimo pokaźnego latyfundium sytuacja majątkowa R-a nie przedstawiała się najlepiej, ponieważ musiał on spłacać znaczne długi ojca i brata. W celu poprawienia sytuacji finansowej zastawił Szydłowiec w r. 1628 kaszt. lubelskiemu Aleksandrowi Piotrowi Tarle, a następnie w r. 1631 star. warszawskiemu Stefanowi Dobrogostowi Grzybowskiemu. Wysokość zastawu przekraczała sumę 100 tys. zł. W r. 1629 zastawił także kupione wcześniej Bluwienicze za 10 tys. zł Bartłomiejowi Babińskiemu.
R. fundował ołtarz Św. Michała i Wszystkich Aniołów w kościele p. wezw. Św. Michała, wybudowanym w Nieświeżu przez Jana Karola Chodkiewicza. W testamencie zapisał jezuitom nieświeskim 10 tys. zł na fundację Kursu oficjum ku czci Najśw. Panny Marii w ich kościele, a ponadto sumę tej samej wysokości przeznaczył na odnowienie kościoła benedyktynek nieświeskich. W r. 1635 potwierdził i rozszerzył fundusz swego ojca dla cerkwi unickiej Św. Jerzego w Nieświeżu i podobnego potwierdzenia wcześniejszych nadań «Sierotki» dokonał w r. 1623 dla cerkwi Św. Przeczystej w Łachwie. Prócz fundacji sakralnych R. miał pewne osiągnięcia w dziedzinie mecenatu świeckiego. Utrzymywał na swoim dworze malarzy, którzy powiększali zbiór portretów jego antecessorów i innych przedstawicieli rodziny na zamku w Nieświeżu. Przed r. 1629 częściowo przebudował i zmodernizował należący do niego zamek w Szydłowcu. W wyniku tych prac rezydencja utraciła pierwotny renesansowy charakter wnętrz na rzecz modnego w czasach R-a baroku. Barokowy wystrój w stylu kalisko-lubelskim uzyskała również kaplica zamkowa, w której dekoracje malarskie wykonał zapewne sprowadzony do Szydłowca malarz Tomasz Regius. Najchętniej przebywał R. w swojej rezydencji w Czarnawczycach. Tam też zmarł 20 VII 1636; pochowany został 20 X t. r. w rodzinnym grobowcu w kościele Jezuitów w Nieświeżu.
Z pierwszego małżeństwa z Anną Sapieżanką (1603–1627) nie miał R. potomstwa. Z drugiego związku, z Anną Zofią Zenowiczówną, córką kaszt. połockiego Mikołaja Bogusława, miał trzy córki oraz syna Mikołaja Franciszka, zmarłego wkrótce po narodzeniu. Jedna z córek, Katarzyna również zmarła nie osiągnąwszy wieku dorosłego, natomiast pozostałe dwie wstąpiły do klasztorów: Elżbieta Anastazja (1629–1688) została benedyktynką w konwencie nieświeskim, a Konstancja Zofia (1635–1687) w zakonie karmelitanek Kolumba od Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny była przeoryszą konwentu wileńskiego.
Każdej z córek zapisał R. w testamencie posagi w wysokości 50 tys. zł. Żona natomiast otrzymała sumę 120 tys. zł, zapisaną na dożywotnim dzierżeniu Czarnawczyc oraz na folwarkach Sołtanowa Hać, Zaturia i Kunosa wyłączonych z ordynacji nieświeskiej. Ponadto R. zapisał jej w dziedziczne posiadanie majętność Bluwienicze ze spichlerzem w Brześciu Lit. oraz dokonał cesji dzierżawy szereszowskiej. Niektóre zapisy R-a na rzecz żony, naruszające status ordynacji nieświeskiej, zostały obalone przez głównych spadkobierców, młodszych jego braci Zygmunta Karola i Aleksandra Ludwika.
Wdowa po R-e Anna Zofia wyszła powtórnie za mąż za kaszt. lubelskiego Franciszka Floriana Zebrzydowskiego. Była ona fundatorką ołtarza św. Gabriela w kościele nieświeskim p. wezw. Św. Michała. Zmarła w r. 1664 i została pochowana w kościele Karmelitów Bosych w Wilnie. Po jej śmierci bratanek pierwszego męża, kaszt. wileński Michał Kazimierz Radziwiłł, zajechał dobra po Zenowiczach, mianowicie Smorgonie oraz Głębokie i na stałe przyłączył je do latyfundium Radziwiłłów nieświeskich.
Portret R-a w wieku chłopięcym w otoczeniu dwóch braci z okresu studiów w Augsburgu w starodruku: Rader M., Viridarium Sanctorum..., Augustae Vindelicorum, 1604 (rycina ta znajduje się ponadto w zbiorach Gabinetu Rycin B. Uniw. Warsz.); Fot. portretu R-a w wieku dojrzałym, znajdującego się do 1939 r. w galerii obrazów na zamku w Nieświeżu, w: Taurogiński B., Z dziejów Nieświeża, W. 1937 s. 43; Miedzioryt Hirsza Leybowicza w: Wobe M. F., Icones Familiae ducalis Radivilianae..., Nesvisii [1758) nr 96 oraz w zbiorach ikonograficznych B. Narod.; – Estreicher; Kojałowicz, Compendium; Kotłubaj E., Galeria Nieświeżska portretów Radziwiłłowskich …, Wil. 1857 s. 327 (drzeworyt Michała Starkmana); Dworzaczek; Żychliński; Elektorowie; Genealogia atque Familia Ducum Radivilorum, w: Orationes tres in obitum trium Illustris. Ducum Radivilorum, Brunsbergae 1603; Spis rycin w zbiorze Emeryka hrabiego Hutten-Czapskiego w Krakowie, Kr. 1901; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Byliński J., Dwa sejmy z roku 1613, Wr. 1984; Dumała K., Studia z dziejów Szydłowca, „Roczn. Muz. Świętokrzyskiego” R. 4: 1967 s. 210; Eichhorn K. F., Stosunek książęcego domu Radziwiłłów do domów książęcych w Niemczech, W. 1843 s. 98, 106, 108–10; Miłobędzki A., Architektura polska XVII wieku, W. 1980; Naruszewicz A., Historia Jana Karola Chodkiewicza, Lipsk 1837 s. 171; Niemcewicz J. U., Dzieje panowania Zygmunta III, Kr. 1860 II 109; Ochmann S., Sejmy z lat 1615–1616, Wr. 1970; Podhorodecki L., Jan Karol Chodkiewicz 1560–1621, W. 1982 s. 184, 215; Puget W., Z dziejów zamku w Szydłowcu, „Roczn. Muz. Świętokrzyskiego” R. 4: 1967 s. 293–9; Sajkowski A., Od Sierotki do Rybeńki. W kręgu radziwiłłowskiego mecenatu, P. 1965; Sapiehowie; Wisner H., Najjaśniejsza Rzeczpospolita, W. 1978; tenże, Przedsejmowy sejmik nowogródzki w latach 1607–1648, „Przegl. Hist.” R. 69: 1978 z. 4 s. 690; tenże, Rozróżnieni w wierze, W. 1982; Wiśniewski J., Dekanat konecki, Radom 1913 s. 273, 277; Załęski, Jezuici, IV; – Akty Vil. Archeogr. Kom., II, III, VII, XX, XXXIII; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, VII; Archiwum domu Radziwiłłów, Script. Rer. Pol., Kr. 1885 VIII; Kojałowicz W. W., Fasti Radiviliani, Vilnae 1653 s. 74–5, 77; Monumentum gloriae Illustrissimo D. D. Alberto Vladislao Radzivił, Vilnae 1636; Olszewski J., Kazanie na pogrzebie J. O. J. M. Paniej Anny Sapieżanki Albrichtowej Radziwiłowej, Wil. [1627]; Opis dokumentov Vilenskogo Central’nogo Archiva drevnich aktovych knig, Vil. 1912–13 IX, X; Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów, Wr. 1961; Panu Zastępów, zastęp dziatek szereszowskich, W. 1644; Pompa nuptialis, quam Illustrissimo D. D. Alberto Wladislao Radziwił… connubium ineunti cum Illustrissima sponse D. Anna Zenovicia, [Wil.] 1628; Propemptica Perillustribus D. D., Ill. D. D. Nicolai Christophori Radzivil…, Brunsbergae 1601; Radziwiłł, Memoriale; Rys panowania Zygmunta III z rękopismu ks. Stanisława Albrychta Radziwiłła…, Przełożył i notatami pojaśnił E. Kotłubaj, „Atheneum” T. 3: 1848 z. 4 s. 30–3; Sajkowski A., Staropolska miłość. Z dawnych listów i pamiętników, P. 1981; Tomasza Święckiego historyczne pamiątki znamienitych rodzin i osób dawnej Polski, W. 1859 II; Vol. leg., III 367, 371, 425; Widziewicz M., Kazanie na pogrzebie … Mikołaja Chrisztofa Radziwiła, Kr. 1616; Zaleski B. K., Dokonanie pobożne przy pańskim pożyciu … Albrychta Władysława Radziwiłła, Wil. 1637; Z dokumentów księcia Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła zwanego Sierotką, W. 1936; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. I (dok. perg.) nr 8157, Dz. II ks. 40 k. 45, Dz. IV koperta 2, 3, 4, 5, 6, 7, 32, 172a, 330, 513, Dz. V nr 3036, 10062, 18897, Dz. XI nr 87, 88, 89, 92, 93, 94, Dz. XXIII t. 63 plik 2 k. 355–358, 361–363, 369–371, Dz. XXV nr 253, 2666, Arch. Zamoyskich nr 2901 k. 169–179, Summariusz Metryki Lit., VII k. 202v., VIII k. 50v., 58, 172v., XIII k. 164v.; Arch. Państw. w Kr. Oddział na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów nr 84, 937; B. Czart: rkp. 128 k. 41, rkp. 1352 k. 265 (Herbarz litewski W. Kojałowicza z r. 1658); B. PAN w Kr.: rkp. 365 k. 70–71, rkp. 6015; B. Raczyńskich: rkp. 77; B. Uniw. we Wr.: rkp. 1949/439 (Fol. 37 Polonica varia) T. II k. 288v.
Henryk Lulewicz